شب قدر و اعمال آن

در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شب‌های سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.

دیدگاه شیعه: مفسران شیعه با استناد به ظاهر آیات سوره قدر معتقدند شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر (ص) ندارد، بلکه هر سال تکرار می‌شود روایات بسیاری نیز که به عقیده برخی در حد تواتر است، این مطلب را تأیید می‌کند. با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام‌یک از شب‌های سال است، وجود ندارد. ولی روایات بسیاری تأکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است.

به گفته علامه مجلسی، شب قدر از نظر علمای امامیه منحصر در یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و روایات نیز در این باره فراوان است. شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است. به گفته ملافتح الله کاشانی در کتاب منهج الصادقین نیز از نظر بیشتر علمای امامیه، شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.گفته شده احادیث متعددی نیز در تعیین شب ۲۳ به عنوان شب قدر نقل شده است. بنابر برخی روایات، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست و یکم، إبرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد.شب ۲۷رمضان و شب نیمه شعبان هم دو احتمال دیگر برای شب قدر است.

لیلة الجُهَنی: یکی از شب‌هایی که احتمال دارد شب قدر باشد و شب زنده‌داری و احیاء آن در روایات مورد تأکید قرار گرفته، شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است، و به جهت روایتی به شب جهنی شهرت یافته است عبد الله بن بکیر، از زراره، از امام باقر یا صادق (ع) روایت کرده است: از آن امام درباره شب‌هایی از ماه رمضان که غسل در آنها مستحب است، سؤال کردم، امام فرمود: شب نوزدهم، شب بیست و یکم و شب بیست و سوّم و فرمود: شب بیست و سوّم شب «جُهَنی» است، و حکایتش چنین است که فردی به نام جهنی (عبدالله انیس انصاری) به رسول خدا (ص) گفت که: منزل من از مدینه دور است، پس شبی را به من بفرمای تا به آن‌جا بیایم، پیامبر (ص) به او فرمود تا در شب بیست و سوّم به مدینه بیاید. حکایت و جریان شب جهنی نیز اینگونه نیز روایت شده که شخصی به نام عبدالله بن انیس انصاری که اهل جُهَنه بود خدمت پیامبر خدا (ص) رسید و عرض کرد: خانه من دور از مدینه است و شتران و گوسفندان و غلامانی دارم، دوست دارم فرمان دهید شبی از ماه رمضان را به مدینه و مسجدالنبی بیایم و عبادت کنم. پیامبر (ص) او را نزدیک خود خوانده و در گوش او چیزی فرمودند و او از آن زمان به بعد، هر سال شب بیست و سوم رمضان به مدینه می‌آمد و سراسر شب در مسجدالنبی عبادت می‌کرد و صبح می‌رفت، پس از این گفت و گو و مشاهده رفتار عبدالله انیس انصاری در شب بیست و سوم، این شب «شب جهنی» نامیده شد و لیلة الجهنی نامی برای شب قدر گردید، به گونه‌ای که اصحاب امامان از زمان شب جهنی می‌پرسیده‌اند. ابوبصیر گفته است، از امام صادق (ع) پرسیدم: جانم فدای شما! شب بیست و سوم لیلة الجهنی است؟ امام پاسخ دادند: «این گونه گفته می‌شود!» امام صادق (ع) فرموده‌اند: «شب بیست و سوم از ماه رمضان، شب جُهَنی است که در آن بر اساس حکمت الهی هر امری تدبیر و جدا می‌گردد و در آن بلاها و مرگ‌ها و عمرها و روزی‌ها و قضاهای الهی و تمام آنچه خداوند تا چنان شبی در سال آینده پدیدمی‌آورد، ثبت می‌شود؛ پس خوشا به حال بنده‌ای که این شب را با رکوع و سجود احیاء دارد.

دیدگاه اهل سنت: بیشتر اهل سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است. به گفته علامه طباطبایی، معروف میان اهل سنت این است که شب قدر، شب ۲۷ رمضان است. برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد(ص) هر ساله تکرار می‌شد؛ اما پس از آن دیگر شب قدری نیست.به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شبی نامعلوم است.این عده معتقدند شب قدر، در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد.

تفاوت افق‌ها و تعیین شب قدر فقط یکی از شب‌های هر سال، شب قدر است اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز مختلف باشد. فقها دربارهٔ این تعارض می‌گویند، تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند. بر اساس دیدگاه آیت الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، ۲۴ ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا ۲۴ ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند.

سیره معصومان

در حدیثی از امام علی (ع) آمده است که پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد. همچنین نقل شده است که پیامبر (ص) در شب‌های قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید.

روش فاطمه(س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود. معصومان (ع) در شب‌های قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛بر اساس روایتی، امام صادق(ع) در یکی از شب‌های قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند.

اعمال شب‌های قدر

اعمال شب‌های قدر دو نوع است:

• اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.
• اعمالی که مخصوص هر یک از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.

آیین‌ها و مناسک

شیعیان هر ساله در مساجد، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند. برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعای قرآن به سر به صورت دسته‌جمعی نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می‌گردد. افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است.

به دلیل وقوع شهادت امام علی (ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شب‌ها به سوگواری می‌پردازند.

شب قدر در ادبیات فارسی

شب قدر مورد توجه شاعران و ادیبان فارسی قرار گرفته است. سعدی در کتاب گلستان دربارهٔ شب قدر می‌گوید: «اگر شبها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی»؛ در کتاب بوستان سعدی نیز ابیاتی در مورد این شب ذکر شده است.  حافظ،ناصر خسرو، اوحدیو دیگران نیز دربارهٔ این شب، اشعاری سرودند. حافظ می‌گوید: